Сауалнама

9 «Ә» сынып оқушыларының тізімі.	«Қазақ хрестоматия—сы» туралы білесің бе?	«Қазақ хрестоматиясы» қазақ білімі үшін маңызды ма?	Ы.Алтынсарин — нің құрметіне сіз оқитын мектепте іс-шаралар өткізіліп тұрады ма?
1.Амуров.А	+	маңызды	иә
2.Асанов.О	+	жоқ	иә
3.Жауынбаева.Ж	+	жоқ	иә
4.Әмір Айя	+	маңызды	иә
5.Каненов.А	+	маңызды	иә
6.Қажыбекова.А	+	маңызды	иә
7.Мұрат.А	+	маңызды	иә
8.Нағашыбай.М	—	білмеймін	иә
9.Рақымжан.Г	+	маңызды	иә
10.Темірланқызы.Т	—	білмеймін	иә
11.Тойғанбол.Н	—	білмеймін	иә
12.Тойшыбек.А	+	жоқ	иә
13.Қуаныш.Ж	+	маңызды	иә
14.Қасым.Е	—	білмеймін	иә
15.Иманәлиев.Т	—	маңызды	иә
16.Пирманбаев.Н	—	жоқ	иә
17.Каримова.А	+	маңызды	иә
18.Илясова.Д	+	маңызды	иә
19.Нұржан.К	+	маңызды	иә

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

«Арқалық қала әкімдігі білім бөлімінің Ы.Алтынсарин атындағы жалып орта білім беретін гимназиясы» ММ

Тақырыбы:

Ы.Алтынсариннің «Қырғыз хрестоматиясындағы» балаларға ашқан

танымдық әлемі

Орындаған:Ахметсапаева Ақерке

Ы.Алтынсарин атындағы гимназияның 9 «Ә» сынып оқушысы

Ғылыми кеңесші: Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының «Ы.Алтынсарин мұражайы» директоры Ахметова Пернекуль Алимовна

Жетекші: Ы. Алтынсарин атындағы гимназияның тарих пәнінің мұғалімі Молдрахметова Роза Карбозовна

Арқалық қаласы

2015-2016 оқу жылы

Мазмұны

І. Кіріспе………………………………………………………………………………………….3

ІІ. Негізгі бөлім

2.1 «Қырғыз хрестоматиясы»-білімнің шақпағы………………………..5

2.2 Жаһан әлемі…………………………………………………………………………….9

2.3 Қоғам әлемі…………………………………………………………………………….11

2.4 Жан әлемі……………………………………………………………………………….15

ІІІ) Қорытынды………………………………………………………………………………….16

ІV) Пайдаланған әдебиеттер тізімі……………………………………………………..17

V) Қосымша……………………………………………………………………………………….18

Аннотация

Ы.Алтынсарин атындағы гимназияның оқушысы Ахметсапаева Ақеркенің «Ы.Алтынсариннің «Қырғыз хрестоматиясындағы» балаларға ашқан танымдық әлемі»тақырыбындағы ғылыми жұмысына аннотация:

Бұл ғылыми жұмыс талантты дарынды иесі ақын, ағартушы Ы.Алтынсариннің «Қырғыз хрестоматиясындағы балаға арналған танымдық бағыттарды іріктеп көрсетуге арналған, түрлі мысалдар келтіре отырып зерттеуге бағытталған.

Ғылыми жұмыстың негізгі бөлімінде Ы.Алтынсариннің «Қырғыз хрестоматиясындағы» түрліше тақырыптардағы әңгімелері жайлы тоқтала келіп, назар аудара отырып жазды.

Ахметсапаева Ақерке Ы.Алтынсариннің «Қырғыз хрестоматиясындағы әңгімелерді, өлеңдерді зерттеу арқылы оны 4 түрлі әлемге бөліп, халыққа танытып, келешек замандастарына насихаттау мақсатымен жасаған бірнеше жұмыс түрлерін жасағандығын көрсетіп отыр. Ұлы ағартушыны зерттеген тұлғалар туралы деректер жинап , презентация жасады. Ы.Алтынсаринді және оның шығармаларын құрметтеп, ұлықтаудағы жұмысты шыңдай түсу үшін, оқушы өз ұсынысын жасады.

Аннотация жазған: ғылыми жетекшісі тарих пәінінің мұғалімі Молдрахметова Роза Карбозовна

Аnnotation

Student of the gymnasium named Y.Altynsarin Ahmetsapaeva Akerke researched scientific work on the theme «Y.Altynsarin» «Kyrgyz аnthology» World Children’s cognitive «

The owner of this scientific work of a talented poet Altynsarin «for certain areas of the Kyrgyz anthology child cognitive research with a variety of examples. Science major section Y.Altynsarin» Kyrgyz anthology «touch on the stories of different topics, with an emphasis on writing.

The study showed 4 different part of the world’s population, in order to contribute to the future of his contemporaries and made some types of work has been done. Make a presentation to collect data for the study of the great educational institutions. NAO and respect for his work, has made its proposal to support the work of students.

Annotation wrote: head, history teacher Moldrahmetova Rose Karbozovna

Кіріспе бөлім

Зерттеудің мақсаты: Ы.Алтынсариннің «Қырғыз хрестоматиясындағы» балаға арналған танымдық бағыттарды көрсету.

Міндеттері:

• Ы.Алтынсариннің «Қырғыз хрестоматиясы» оқулығының мақсаты, шығу тарихын зерттеу;

• «Қырғыз хрестоматиясындағы» негізгі балаға қажетті танымдық бағыттарды белгілеу;

• «Мен», «қоғам» танымдарының мазмұндарын нақтылау

• Балаға «Қырғыз хрестоматиясындағы» танымдылық құндылығын көрсету;

Зерттеу әдістері:

• Ы.Алтынсарин еңбектерінің түпнұсқаларын жұмыс;

• Салыстырмалы,сараптамалы жұмыстар;

• Ерекшелеу мен қорытынды жасау;

Зерттеу базасы:

Ы.Алтынсарин атындағы мемлекеттік педагогикалық институтының «Ы.Алтынсарин мұражайы».

Қазақстанның тарихына Ыбырай Алтынсарин көрнекті ағартушы, педагог, ақын, қоғам қайраткері ретінде енді.

Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 қазанда Қостанай облысы, Арақарағай болысында (бұрынғы Затобол ауданы), ауқатты отбасында дүниеге келген. Ыбырайдың өз әкесі ерте қайтыс болғандықтан, ол атасы Балқожа бидің тәрбиесінде өскен. Сол кездің Балқожа би қазақтың халық ауыз әдебиетіне жетік, өлең шығарған, тілі шебер шешені болған. Балқожа би немересін 1850 жылы Орынбор шекара комиссиясының осы қалада қазақ балалары үшін ашылған жеті жылдық мектебіне оқуға береді. Оның мектепте оқыған кезі туралы мұрағат құжаттарының бірінде оның табандылығымен, өздігімен жұмыс жасай алатындығымен ерекшелегендігі айтылған. 1857 жылы Ыбырай мектептіа яқтап, Орынбор шекара Комиссиясына тілмаш болып қызмет атқарады. Ол осында білім деңгейін көтеруді жалғастырады, туған елінің тарихын, әдебиетін, шығыс, орыс және батыс – европа мәдениетінің ғылыми еңбектері мен көркем шығармаларын ықыласпен оқып үйренеді.

Туған халқына қалай пайдамды тигізсем деген зор ынтаме ншабыттанған Ы.Алтынсарин өзінің қабілетін байқап, педагогикалық жұмыспен айналысуды армандайды.

«Мектеп – қазақтарға білім берудің басты құралы, — деп жазды Ыбырай Алтынсарин, — барлық үмітіміз, қазақ халқының келешегі – осы, тек осы мектептерде». Ағартушылықты жақтаушы Ы.Алтынсарин білімді адамның ардақты борышы-балаларға білім беру деп санаған. Оның қазақ балаларын оқытуға деген ынтасы, олардың өз халқына пайдасы тиіп, жетістікке жетулері екінші жақтан қарсылық тудырды. Патшалық әкімшілік төменгі буыннан чиновниктер даярлануын қалады, орыс тілінде іс жүргізу, хатшы, тілмаш, аудармашы патша үкіметінің отарлау саясаты рухына бейімделіп тәрбиелегендерін қалады. Сондықтан олар Алтынсариннің  қазақ балаларын орыс тілінде оқытуына қарсылық білдіре қоймайды, бірақ  кең көлемде білім беруіне қолдау көрсетпеді. Бір жағынан, өңірлік дінбасылар көпшілікке Ыбырайдың қазақ балаларын орысшаландыру арқылы орыс әскеріне дайындап жатыр деді. Алтынсарин шын мәнінде надандыққа, діншілдікке, ескі салтқа ислам дінін өз мақсаттарына пайдаланға нпатшалық идеологияға, «магометке сүйене, ақ патшаның құлы болыңдар» дегендерге қарсы шықты.

Шалғай түкпірде мектеп ашу жұмысының қиыншылықтарына қарамастан, ағартушылық идеялар мен қанағаттанған Ы.Алтынсарин  көздеген мақсатына кірісті. Ауыл-ауылды аралап, халыққа кәсіптік білімнің маңызы мен мақсатын түсіндірді. Халықтан жиналған қаражатқа мектеп үйін салуды қолға алды. Торғайда, Елекқорғанында, Ырғызда, Ақтөбеде орыс-қазақ мектептерін ашты. Қазақ қыздары үшін Ырғызда жанында интернаты бар мектеп аштырды.

«Бізге ең ауыр, жауапты кезең кез келіп отыр: бұл кезеңде біз бәрін жаңадан бастап жасауымыз керек, осы жаңалықтың бәрін қараңғы халықтың арасына енгізіп, күшіміздің келгенінше, біліміздің жеткенінше, олардың көзін ашуымыз керек. Сол себепті мен ел аралап, қоғамнан және әр түрлі қоғамдық уездерден, облыстық болыстардан ақша сұрап жүрмін. Оның ынтасының арқасында 7 бастауыш мектеп, 4  екікластық қазақ балаларына арналған училище, сонымен қатар қыздарға арналған орыс-қазақ мектебі ашылды. 1883 жылы Орскіде қазақ мұғалімдер семинариясы ашылды. Ы.Алтынсарин зиялы халық мектептерін ашып қана қойған жоқ, сонымен бірге дидактикалық оқыту принциптері мен балаларды тәрбиелеуге арналған әдістемелік нұсқаулықтар жазды.

         Алтынсарин бүкіл өмірін туған халқына арнады. «Қазақ халқы өз-өзін білімге құштар екенін көрсетеді», — деп жазды.

Алтынсарин орыс халқы мен қазақ халқының достығына сенімді қолдаушы болды. Ол орыс демократиялық насихаттады, орыстың педагог-жазушылары К.Д.Ушинскийдің, Л.Н.Толстойдың тәжірибесін пайдаланды.

Алтынсарин ағартушы ретінде білімге табынған және білімнің қоғамды, әрбір жеке тұлғаны дамытудағы күшіне сенген.

Ы.Алтынсариннің әдеби қызметін бақылаған замандастары, оның еңбектерінің қаншалықты халықтың қажеттігіне жарайтындығын көзі тірісінде бағалаған.

Өзінің қатардағы әдеби шығармашылық еңбегінен басқа – «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы», «Қазақ хрестоматиясы» (1879) еңбектері ана тілінде құрастырылған.

Бұл кітаптарда орыс графикасы негізінде жасалған жаңа қазақ алфавиті пайдаланылды.

«Қырғыз хрестоматиясының» кіріспе сөзінде Алтынсарин: «Жалпы білім мен пайдалы мағлұмат беретін кітап Азия халықтарының бірде-бірінің тілінде жоқ, сондықтан орыс тіліндегі кітаптан ізденуді мақұл көрдік. Осы себептен біз хрестоматия өзінің мақсатына сай келуі үшін оны орыс алфавитімен шығаруды қолайлы деп таптық», — деп жазған.

Ы.Алтынсариннің ақындық шығармашылығында ең алдыменн халыққа білім берудің маңызын насихаттарды, жастарды білім алуға шақырды. Білімнің қажеттілігін Алтынсарин заманында дәлелдеу керек болды. Мектеп ашу ғана емес, оқушыларды жинауға қиынға соқты.

Алтынсарин балаларды оқуға, білімге шақырған өлеңдер жазды. Солардың ішіндегі «Кел, балалар, оқылық» деген өлеңі жас өспірімдерді оқуға үміттеген жалынды ұран болып қалды. Бұл өлеңде адам өміріндегі білім мен ғылымның пайдасы туралы айтылған.

Ғасырлар бойы көшпенділер байлық басы мал деп санаған. Бірақ баянды, шынайы байлық білімде екенін Алтынсарин өлеңдерінде айтып, осыған жастарды сендіруге, көзін жеткізуге тырысады. Адамды тек білім ғана бақытты, құдыретті ететіндігін көрсетеді.

Негізгі бөлім

“Қырғыз хрестоматиясы” — білімнің шақпағы

Жаһан әлемі:

Қырғыз хрестоматиясындағы Ыбырай Алтынсариннің әңгімелерінде 17 елдің аты аталған.

1)Қазақ елі

2) Америка елі

«Тәкәпәршілік»

Вениямин Франклин деген даңқты білім иесі, Америка жұртының кісісі, он сегіздегі жас күнінде, Медера деген қаланың бір қарт адамына қонақ болып, шығар уақытта қарт ішкергі бір есіктен шығарып салуға алып келіпті. Франклин бұл кісіге сөйлесе келе жатып, алдында не барын аңғармай, есікке жақындағанда қарт дауыстапты:
— Еңкей, енкей — деп.
Сүйдегенше болмай, есік аласа екен, маңдайшасына Франклин маңдайымен тарс ете түсіпті. Сонда қарт күліп айтты дейді:
— Бұл кішкентай реніш сізге екіншіде ақыл болар; ұмытпағайсың, сен жассың, өмірің алдыңда, басыңды тым жоғары ұстамай, төмен иіңкіреп жүрсең, мұнанда артық неше соққылардан құтыларсың. Бұл сөзді Франклин сексен жасқа келгенше ұмытпай, әрдайым айтушы еді:
— Сол қарттың ақылы маған көп пайда болды; және көзіммен көрдім: басын жоғары көтерген тәкәппарлардің нешеуінін, әлек болғанын — деп.

3) Үнді елі туралы «Үнді» деген әңгімесінде:

Үнді жұртының бір адамы бір жақтан үйіне қайтып келсе, үйдің қасындағы ағаштың басына кептіруге іліп қойған еті жоқ. Ағаштың айналасын әбден жүріп, қарап болған соң, орамға шығып жолай дауыстап сұрайды:
— Аласа бойлы, қолында қыскантақ мылтығы бар, соңында тарақ-құйрық кішкентай иті бар, бірі қарт адам көрдіңіз бе? — деп. Бұл кісіні әркім көрген екен, сілтеумен барып тауып ұрысын ұстапты-мыс. Ауылдас адамдары үндіден «ұрының түсі-түгін қайдан білдіңіз» деп сұрасыпты. Сонда үнді айтты дейді:
— Ұрының аласа бойлы екенін білгенім, менің қолыммен ілген етімді, ол ағаштан аяғының астына тас қойып, соның үстіне шығып алыпты. Қарт екенін білгенім, жүргендегі ізінен байқадым — адымының арасы тым жақын екен. Мылтығының қысқа екенін: етімді ұрларда, мылтығын ағашқа сүйеп қойған екен, сонда мылтықтың аузы ағаштың кішкене қабығын жырып кетіпті, жер мен сол жырылған қабықтың арасынан шамаладым. Ұрының
қасында иті бар екенін, және ол иттің өзі кішкентай, құйрығы тарақ-кұйрық екенін білгенім, етімді ұрлап жатқанда, ит анадай бір кұмайтырақ жерде отырған екен; соның құмға түсіп қалған ізінен, және былғаңдатқан құйрығының табынан байқадым депті-міс.

4) Француз елі

«Дүние қалай етсең табылады»

Француз жұртының бір білімді адамы жазады:
— 1791 жылда, өзім университет деген үлкен школда оқып жүрген жігіт күнімде, әр жеті сайын Версаль қаласындағы шешеме жаяу барып-қайтып тұрушы едім. Сонда әрдайым жолымда бір Антон деген тіленші отырып, қайыр сұрап алып жүруші еді. Бір күні тағы сол жолмен келе жатып, бір орта бойлы арықтау кісіге ұшырасып, жөніміз бір болған сон, бірге келе жатқанымызда, әдетше манағы Антон алдымыздан шығып қайыр сұрады. Қасымдағы кісі тоқтап, Антонның бетіне қарап тұрды да айтты:
— Сен қарауға еп-есті кісі секілді көрінесің және жұмыс істеуге қуатың да бардай көрінеді, сөйтіп тұрып мұндай жаман іспен өзінді кемшілікке салып жүрсің. Бай болғың келсе мен саған ақыл айтайын: мен өзім де сендей кедей едім, бірақ сендей тіленшілік қылғаным жоқ; елден, қала-қаладан қыдырып жүріп, әуелі боқтық, салам арасынан, не болмаса жай кісілерден ескі шүберек сұрап жыйып жүрдім. Ол шүберектерді апарып қағаз істейтін фабриктерге сатып, соныменен азды-көпті ақша болған соң бір есек, бір арба алдым, мұнан соң әуелі аздап, бара-бара кебірек, әр үйден ескі-құсқы, тұтынуға жарамайтын шүберектерді сатып алып, арбамен жүріп сауда ете бастадым. Осындай іспен жеті жылда он мың франк ақша тауып, енді бір қағаз фабрикасына кірістім. Жасым жас, ісіме нық, жинақты және еріншектікті білмегеннен соң, осы күнде екі әйдік тас жұртым бар, фабрикамды балама бердім, үмітім бар, балам да аштық көре қалмас деген. Себебі: баламды да жасынан бос жүруге, еріншектікке, қиналмай мал табуға үйретпедім. Осы айтқанымша машақаттанудан қашпасаң, сен де бай боласың Антон,- деді де, жөніне жүріп кетті. Антон бұл сөздерді есіткен соң терең ойға қалып, қайыр сұрауын да ұмытып тұрып қалды.
1815 жылда Брюссель деген қаладан өтіп бара жатып, бір кітап сататын үлкен дүкенге кірдім. Дүкеннің ішінде бірнеше приказчиктерге олай-бұлай етіңіз деп, бұйырып тұрған бір купецтің кескіні көңіліме таныс реуішті көрінді. Сөйтіп тұрғанымда әлгі кісі мені көріп, бетіме қарап тұрды-тұрды да, қасыма келіп айтты:
— Айып етпесеңіз сұраймын, мұнан жиырма бес жыл бұрын сіз оқу оқып жүріп, жұма сайын Версальдегі үйіңізге барып жүрген жеріңіз бар ма еді?
Сонда ойыма түсіп, таң қалып:
— Сен Антонбысын? — дедім.
— Ра-с,- деді Антон,- мен сондағы көрген тіленші Антоныңыздың өзімін. Сол жүргеніңіздегі бір күн қасыңызда бірге жолыққан кісінің айтқандары көңіліме кіріп кетіп, тіленшілікті тастап, жұмысқа кірістім, ісіме нық, малыма күтімді болдым; ақырында, сол кісінің айтқаны келіп, мінекей, осы зор дүкеннің иесі болдым,- деді.

5) Қытай елі

«Мейірімді бала»

Қытай жұртында ескi заң бар, бiреудi алдағандығы мойнына түскен кiсiнiң қолын кесе-тұғын. Бiр төре осындай iспен күнәлi болып, әлгi айтылған жазаны беруге тұрғанда, күнәлi төренiң жас қыз баласы әкем үшiн жауап беремiн деп, мәлiм болды. Қызды патшаға алып келiстi.

– Тақсыр, патшам, – дедi қыз, – менiң әкем жазаға лайық болғаны рас, соның үшiн қолынан айрылуы керек болды, мiнекей, тақсыр, әкемнiң қолы, – деп өзiнiң қолын көтердi. – Бұл қол да менiң жазықты болған атамның қолы, бiрақ мұнымен бала-шағаларын асырауға шамасы келмейдi. Бұйырыңыз, тақсыр, осы нашар қолын кесiп, жұмысқа жарап, бала-шағаларын асырайтын қолын атама қалдыруға.

Патша баланың мұнша атасына мейiрiмдiлiгiне рақымы келiп, төренiң күнәсiн кештi дейдi.

6) Ресей

«Петр патшаның тергелгені»

Рига деген қаланы жаулап алғанның соңында, Петр патша Меньшиков деген князьға және Шереметьев деген графқа наград есебінде жаулап алған жерлерден жер беріпті-міс. Осындай берілген жердің біреуі Рига қаласының бір қарапайым адамына тиісті жер екен, барып патшаға арыз етті:
— He күнәм бар, жерімді біреу алғандай? — деп.
Патша арызын тыңдап болып, айтты:
— Арызың дұрыс болса, тиісті қазыларға (сотқа) арыз ет.
Ол кісі арыз берді:
— Меньшиков деген князь жерімді тартып алды, — деп.
Қазылар арызын алып сұрап еді, Меньшиков жауап берді, ол жерді маған наградқа патша берді деп. Қазылар Петр патшаға да хабар беріп, патша өзі де келді. Патшадан да жауап сұрап болып, ақырында қазылар:
— Петр патшаның бұл ісі дұрыс емес, нахақ біреудің жерін наградқа беріпті, — деп, жерді иесіне қайтаруға бұйырысты. Патша билігін есітіп болған соң түрегеліп қазылардың бетінен сүйіпті:
— Әділдіктеріңе алда разы болсын, — деп және сол жерде айтты дейді:
— Законға мен мұнша көнгенімде, бөтендер көнбестік етуді ойынан шығарсын!

7) Түрікпен

«Қанағат»

Әзірет Әлиден бір жұт келіп сұрады дейді:
— Толық байлық қайтсең табылады?
Әли айтты:
— Қанағат ете білсең. Қанша мал көп те болса қанағаты жоқ кісі байлыққа жеттім деп тоймайды; қанша мал аз да болса барына қанағат ете білсе, бұл адамның көңілі жайлы, тынышырақ болады; — соның үшін Әзірет Әлі, — байлық — қанағатта,— деді.

8) Ноғай елі

«Надандық»

Бір ноғай түн ортасында үйінен жалаңаяқ, жалаңбас қашып шығып, оны көрген соң қатын-баласы да үркіп үйін тастай қашып, үздік-создық көршісінің үйіне барып тығылыпты. Көршісі:
— Мұның не? — депті.
Демін алып, ноғай біраздан соң жауап берді:
— Үйімді көптен бері жын-шайтан аралап жүр еді, күнде жатып қалсам, шайтандар үйімнің төбесінде жыйылысып ойын салып, тасырлатып жүруші еді. Соларды қашыру үшін неше рет молдалар жидырып, дуа оқытып, көп пұлым шықты. Бүгін түнде тағы да бұрынғы қалпынша, тасырлатып жүрген соң, ұйқтай алмай жатыр едім, бір мезгілде шайтанның біреуі тарс еткізіп үйдің төбесін сындырып, маған карай қарғыды, мен жалтарып қалып, бір жағымен қашып шықтым. Апыр-ай, шайтанның мүйізі де болады екен ғой, қашып бара жатқанда, қолым мүйізіне тиіп еді, — деді.
Көршісі есті кісі екен, қане шайтаныңды біз де көрелік деп, қолына фонарь алып, үш-төрт кісі ертіп, ноғайдың үйіне келді. Қараса, үйінің тебесін жұқа қамыспен тоқып сылаған екен, ортасы қулап түсіпті және қарап жүргенде, бұрышта бір ешкі жайына күйсеп жатыр. Бітегене тұрған соң, үй төбесінде маңыраған лақтардың дауысы шықты. Мұны есітіп ешкі де түрегеліп маңырады. Соның артынша лақтар манағы құлаған жерден секіріп түсіп, енесіне қосылысыпты. Қараса, лақты ешкілер көршінің өзінікі екен, түнде үйдің төбесіне үйілген шөпке келіп жеп, ойын салуды әдет етіп жүріп, манағы үй төбесінің жұқа жерінен құлап түскен екен.

9) Англия

«Айуанның естесі көп, бірақ адамдай толық ақылы жоқ»

Ит адамға шын дос жануар. Дүние жүзінде иттің неше атасының ұлы бар: біреуі қора, біреуі үй күзетеді, біреуі малшы орнына мал бағады, біреуі аң, құс алып береді, біреулері, тіпті, ат орнына жегіліп те жүріледі; бұлардың бәрін де екінші кітапта уақытымен айтармыз.
Англия жұртының ең үлкен Лондон деген қаласында өрт болған уақытта, күйіп жатқан үйдің ішінде қалған балаларды алып шығуға үйретілген иттер бар. Соның біреуі Боб деген ит он екі баланы өрттен алып шығыпты.
Бір күні бір үй жанып, өрт сөндіргіш адамдар келген уақытта, бір қатын жылап тұрды, балам жанып жатқан үйде қалды деп. Өртшілер әлгі Бобты жіберді: Боб баспалдақпен үйге кіріп, түтін ішінде жоқ боп кетіп, біраздан соң баланы көйлегінен тістеп қана алып келді. Шешесі қуанып баласын алды, өртшілер иттің өртшалған жері жоқ па деп қарап тұрғанда, Боб өршеленіп жанған үйге қарай тағы ұмтыла беріпті. Өртшілер ойлады шамасы үйдетағы бір бала бар шығар деп; сонымен Бобты және қоя берді. Біраздан соң Боб, ауызында бір тістегені бар, үйден жүгіріп шыға келді. Қараса, әкелгені бір үлкен қуыршақ екен.

10) Түрік елі

«Салақтық»

Кәрім деген мешер өзі жұмысқа тәуір жігіт те болса, жуынып кірсіз көйлек киіп таза жүрумен ісі жоқ еді. Әркім айтушы еді:

— Саған не болды, Кәрім, бойыңнан кіріңді ағызып жүргенше, жуынсаң болмай ма? — деп.

— Қолым тимейді, — деуші еді ол.

Сөйтіп жүріп, тұла бойын шиқан қаптап және қотыр болды. Бұл күйде құрысып-тырысып жатқанында, әркім сұрайды:

— Кәрім, саған не болды? — деп.

Кәрім айтады екен:

— Күнәм үшін құдайдың бір берген сазайы-дағы, — деп.

Оған қарсы таныстары:

— Рас, Кәрім, құдайтағала таза жүрмеген былғаныш кісіні сүймейді, тым болмаса жұмасына бір моншаға түсіп, не болмаса үйіңде сабынмен жуынуды әдет етсең, бұл бәлеге душар болмас едің.

Сонымен Кәрімді ауру жататын үйге алып барып, таза жуындырып, таза киім киіндіріп, ем қылған соң, аз ба, көп пе жатып жазылды. Мұнан шыққан соң, Кәрім бір заводқа барып жалданыпты. Өздеріңе де белгілі шығар, заводта нәрсе бояйтын бояулардың қайсысы у болады. Бір күні қожасы Кәрімге бір бояуды былғап қой деп беріпті. Былғап отырып-отырып, кәдімгі үйренген қалыбынша, қолын жумастан барып, тамаққа отырып, нан жепті. Қолындағы бояудың жұғынының бәрі де жеп отырған нанына жабысып отырғанда, бір мезгілде Кәрімнің іші бүрісіп, ауыра бастапты. Әрлі-берлі, олай-бұлай аунақшып, біраз жатып, Кәрім ұзамай-ақ жан тапсырыпты, әлгі бояу у бояу екен.

11) Араб елі

«Әділдік»

Хусейін қазының терезесінің түбіне келіп, екі жаман киімді тіленші:

— Құдай үшін, қайыр беріңіз, — деді.

— Құдай өзі берер, барыңыз, — деді қазы.

— Пайғамбар ақы үшін.

— Ей, тіленшілер, енді басымды ауыртпай кетіңіз, — деп ашуланып, қазы оқып отырған кітабын жерге атып ұрды.

— Аһ, қазы, бейшарашылыққа бір нәрсе берсеңші, — деп тіленшілер кетпей, жылап тұрды.

Сонда қазы ыза болып, ұшып тұрып, жұмыскерлерін шақырып бұйырды:

— Мынау бір-екі қыдырындыны зынданға тастаңыз, — деп. Бірақ ол арада тіленшілер жоқ болып кетті.

Мұнан соң үш күн өткен соң, қазыға кеп қонақтар келіп, той болды. Қазының үйінің іші жарқыраған алтын, шамасыз сәулет, өзі терезесін ашып, сол терезе түбінде мүфтимен [1] әңгімелесіп, көзін Бағдаттың қаласына салып отыр екен, сол уақытта терезе тұсына анакүнгі екі тіленші тағы келді.

— Қуаныштарыңыз қайырлы болсын, қазы, осы қуаныш үстінде бізді де бір нәрсе беріп қуантыңыз, — деп жылап тұрды. Сонда қазы қасындағы мүфтиге айтты:

— Осы екі қыдырынды тіленшілер екінші рет келіп беймаза етеді, қалипа қазіреті осындайларға жаза бұйырмайды. Сәйтсе де, бұл жолы бұйрықсыз да болса, осы екі тіленшіні ұстатып кісендетемін, Бағдаттай қаланың сынын бұзып, қыдырып жүрмесін, — деп, адамдарын шақырды.

Сол уақытта екі тіленшінің өздері үйге кіріп келіп, үстіндегі ескі киімдерін тастап, біреуі айбатты дауыспен ақырды:

— Қазы, мен сені қазы қойғанымда жұртқа қайырлы, байға, жарлыға бірдей, ақ-сарағат би болар ма екен деп үміт етіп едім, бұл жаңылысыма тоба қылдым. Жапар! Мынау оңбаған құртты алып, әділдікпен жазасын бер, жұртым көріп-білсін патша құрығы ұзын екенін, ерте ме, кеш пе қылған жамандық патшаға білінбей қалмайтынын, білінсе үлкен-кішілікке қарамай, жаза тартатын, — деп.

Жыйылған қонақтар бұларды танып, аяқтарына құлап жығылысты. Тіленші болып келіп жүрген Һарунрашит деген қалипа патшасы, қасындағы Жапар

деген уәзірі екен.

12) Бельгия елі

«Дүниеде қалай етсең табылады?»

13) Сарт елі

«Әдептілік»

14) Литва

«Өсиет өлең»

15) Алжир

16) Македония

«Өсиет өлеңдері»

17) Египет

«Әдептілік»

Қоғам әлемі

1. Ер

2. Әйел

3. Бала

4. Қария

5. Отбасы

6. Бұқара

7. Бай мен кедей

8. Ұлттар

Жалпы қоғам ер мен әйелден, баладан, бай мен кедейден, отбасынан, халықтан,халықты басқаратын патшалардан тұрады. Ыбырай Алтынсарин сол қоғамдағы өз орны бар тірі жанның жақсы немесе жаман қасиеттерін әңгімелерінде жазып кеткен.

Қазақ балаларына білім беріп, халқын оқыған, мәдениетті ел қатарына жеткізуді армандаған, осы мақсатқа бар өмірін арнаған ұлы ұстаз, жазушы Ыбырай Алтынсариннің еңбегі өте зор. Қазақ халқының тәуелсіздігі үшін, оның сауатты да білікті ел қатарына қосылуы үшін ақтық демі біткенше күресіп өткен осынау ұлы адамның аты ұлт жүрегінде мәңгі сақталатыны сөзсіз.

Ы.Алтынсарин әңгімелері біздің өмірімізде ең керекті, әсіресе бүгінгі тәуелсіздік алған тұста халқымыздың адал еңбек етіп, өмір жеңісіне қол жеткізу үшін қажет. Халықтың рухани өміріне зор әсерін тигізген үздік туындысы «Қазақ хрестоматиясына» ақынның өлеңдері мен әңгімелері кірген. Әңгімелерінің негізгі тақырыптары еңбекті сүю, қадірлеу. Ұстаздың әңгімелерін оқи отыра, білім алушылар оның ұлағатты ойын, үлгі етер өнегесін бойларына азық етеді. Әңгімелесу, пікірлесу, әдеби шағын пікір-таластар өткізу арқылы білім алушылардың бойына жақсы ізгіліктерді қалыптастыруға болады. Ағартушы-ұстаз елге үлгі боларлық шығармалар жазу барысында алдына үлкен мақсат қойды.»Мен қазақ балаларын ұқыптылыққа, тазалыққа, отырықшыл тұрмыстың артықшылығына үйретудің өзі қазақ даласына тәрбиелік мәні бар жұмыс деп білемін» дейді. Өз шығармаларында адамгершілікке тәрбиелеу идеясын көтеріп, оны шешудің жолдарын іздейді. Шығармаларының идеясы-шыншыл, еңбексүйгіш, әдепті қоғам белсендісін тәрбиелеп және оларды ғылым-білімге үйрету еді.

Ата-ананы сыйлау, құрмет тұту, ана қадірін түсіну, жақын достарын сыйлай білу керек деген жалпы халықтық қағиданы әрқашан бала зердесіне салып отыру әрбір тәрбиешінің міндеті.

«Ананың сүюі» деген өлеңі бала жанын тебірентіп, ана қадірін аяққа бастырмауға үндейді. Ананың балаға берілген сезімі мен ізгі ниетін жеткізе отырып, аналық мейірімнің молдығын, асылдығын балаларға ұғындыру мақсаты көзделген. Сол сияқты»Аурудан-аяған күштірек» деген әңгімесінде де осы тақырып кеңінен ашылады. Мұнда жас баланың шыдамдылық, төзімділік,имандылық сияқты ерік-жігер қасиеттері сипатталады. «Бір уыс мақта» деген әңгімесі балаларды ұқыптылыққа тәрбиелесе, «Жеміс ағаштары»әңгімесі бала тәрбиесінде дұрыс бағып-қағудың, дұрыс бағыт берудің маңызды екендігін ашып көрсетеді. Аталған әңгімелердің оқытушылар мен білім алушылар үшін тәрбиелік мәні зор. «Баланы жастан»дегендей, жас кезінен түзу тәрбие беру оның болашақ өмірі үшін керек.

Ұлы ұстаздың мұндай тәрбиелік маңызы бар әңгімелері адамзат баласы үшін қай заманда болсын құнын жоймайды.

Ұрпақ тәрбиесі — ұлттың болашағы. Ендеше сол ұрпақ үшін ұстаз қауымына артылатын жүк оңай емес. Жақсы оқушы, жақсы азамат тәрбиелеу — уақыт талабы.

«Қыран түлегіне қайырылмас қанат сыйлайды, ұстаз түлегіне алға бастырар талап сыйлайды»десек,еселі табысымыз туған елге арналады.

Жан әлемі

Үрдістері:ойлау, қабылдау, ес, қиял, зейін,түйсік.

Мысалы «Түлкі мен ешкі» әңгімесінде

Бір түлкі жүгіріп келе жатып абайсыз да бір терең апанға түсіп кетіпті. Шығайын десе шыға алмай тұрғанда, ешкі су іздеп жүріп, әлгі апанға келіп, түлкіні көріп:

— Әй түлкі батыр, неғылып тұрсың? — депті.

Түлкі айтты:

— Ой неғыласын, батыр, жаным рахат тауып тұрмын: қырда әрі сусап, әрі ыстықтап өліп едім, апанның іші әрі салқын, әрі түбінде тұп-тұнық суы бар екен,- деді. Мұны естіп ешкі мен де салқын су ішейін деп, секіріп апанға түскенде, түлкі-екең секіріп ешкінің үстіне мініп, онан мүйізіне шығып, мүйізінен секіріп қырға шығып, жөніне кетті дейді.

Қасиеттері:мінез, қабілет, дарын, жігер, сезім

Мысалы «Асыл шөп» әңгімесінде:Злиха мен Бәтима деген біреудің қызметінде тұрған екі қыз бала төбесіне бір-бір жәшік жеміс көтеріп, қалаға келе жатыпты. Злиха аһлап-уһлеп, «шаршадым» деп, Бәтима күліп, әзілдесіп келе жатады. Сонда Злиха айтады:
— Сен неге мәз болып, қуанып келесің? Төбеңдегі жәшіктің ауырлығы менің басымдағыдан кем емес, өзің де менен күшті емессің.
— Мен жәшігімнің ішіне ауырды жеңілдететін бір шөп салдым, — дейді Бәтима.
— Ай, ондай болса, сол шөбіңнің атын айтшы, мен де ауырымды жеңілдетейін, — деді Злиха.
— Ол шөп сенің қолыңа түспей ме деп қорқамын. Оның аты – «сабыр», — деген екен.

Күй-жайлары: мақсаттылық, белсенділік, тұрақтылық, үмітсіздік, енжарлық, сенімсіздік.

Құрылымдары: білім, білік, дағды, адами қасиеттер: жауапкершілік, тиянақ тылық, еңбекқорлық.

Ыбырай шығармаларының басты тақырыбы –еңбек. Ол еңбек адамның өмірі үшін ерекше маңызды рөл атқарады, еңбексіз өнер де, білім де қолға келмейді деп еңбекті бірінші орынға қойып, тәрбие негізі адал еңбекте деп тұжырым жасайды. Оның бұл тақырыпта жазған көптеген әңгімелері бар. Мысалы Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш, Бай баласы мен жарлы баласы, Қыпшақ Сейтқұл, т.б. Жазушының бір топ әңгімелері адамгершілік тәрбие мәселесіне жазылған. Адамзат баласы шыр етіп жерге түскеннен бастап ата-ананың аялы алақаны мен ыстық ықыласына бөленіп өсетіні белгілі. Ата-ана баласына небір асыл қасиеттерді үйретіп, жақсы азамат болуын тілейді және үміттенеді. Бұл тақырыпта да жазған Ыбырай шығармалары бар. Мысалы Асыл шөп, Бақша ағаштары, Таза бұлақ т.б. Әр әңгімесінде тәрбиенің ізі жатыр. Оны түсініп оқыған адам ғана ұлы ұстаздың шебер тәрбиеші екеніне көзі жетеді.

Балаларға арналған хрестоматияға енгізген мақалалары мен әңгімелерінде ағартушы-ұстаз еңбектің аса зор маңызын көрсетіп, еңбекті қадірлеуге және сүюге тәрбиелеу мақсатын көздейді.Ұлы ұстаздың қандай шығармасын алсақ та білім алушысының санасын оятып, балаларға үлгі-өнеге берерлік, болашағына жол сілтерлік, оларды іс-әрекетке үйретіп өмір танытарлық ой тастайды. Өнерге ұмтылу, Отанын, елін сүю,талаптылық, жигерлілік, ізденімпаздық, кішіпейілділік, махаббат, қайырымдылық, адамгершілік, жинақылық т.б. осылар тәрізді жақсы мінез-құлыққа тәрбиелеуге қажетті мәселелерді қамтиды.Ы.Алтынсарин балаларға білім мен тәрбие беру ісінде маңызды роль атқаратын мұғалім дей келіп, оларға бірқатар педагогикалық талаптар қоя білді. Оқу тәрбие ісінде дұрыс қолданған тәсіл жемісін берері хақ дейді. Оқытудың тым теориялық жағын ұстамай, білім алушылардың қабілетіне қарап, үлкен шыдамдылықпен қажырлы еңбек етуді ұсынады

Таным әлемі

«Өнер-білім, бар жұрттар» деген өлеңінде өнер-білім, техниканың пайдасын айта келіп, балаларды, жас өспірімдерді мәдениетті халықтың қатарына қосылуға, соған жетуге, солардан үлгі-өнеге алуға шақырады.

Қоғамдағы әділетсіздік тақырыбындағы ақынның шығармаларына елдегі әлеуметтік теңсіздікті, байлардың зорлық-зомбылығын, сараңдығын, кедейлердің аяусыз басып жаншуын, жер-жерлерді байларды құрметтейтінін, жоғары қоятынын әшкерелейтін өлеңдері бар.

Ы.Алтынсарин туған табиғаттың суретін де шебер жырлаған. Өзіндік үндестік, үйлесим заңдылығымен табиғаттың үні мен болуына таң қалмаған ақын кемде-кем шығар.

Ы.Алтынсариннің жанына мәңгі жақын-дала табиғаты, ел көрінісі, ауыл келбеті. Әсіресе, жаз мезгіліндегі дала оны қатты тебірентеді. «Жаз» өлеңінде табиғат көрінісі халықтың өмірімен астасып жатады.

Ыбырай бұл өлеңде жерді көк майса шалғын басып, дүние гүл жайнап, даланың хош иісі адамды керемет рахатқа бөлеп жатқан ең бір әсем кезеңнің тамаша картинасын жасайды. Өзеннің ағысы өмір сырын бейнелеп, тынымсыз ағып, адам, жан-жануар біткенге нәрін ұсынады.

Жаз адамға қуаныш сыйлайды. Алтынсариннің көреген көзі жас сәбидің желкілдеп өскен көк майсада сайран салуын, керуен жолына әсемденіп, көңілдері көтеріңкі әзілдері жарасқан әйелдерді, таң сәрідегі ғашықтардың айырылысуын аңғарады.

Ы.Алтынсарин – табиғатты жіті бақылаушы ғана емес, әсем суреттей білетін ақын. Ол – өмір жайлы көп толғанатын, өмірдің мәңгілік жаңаруын, жаңғыруын күтетін философ, ақын.

Ақынның көз алдындағы табиғат – ұлы сауықтырушы, тыныштық орнатушы. Ол өмірді ерекше ықыласпен қабылдап, оның кереметтігіне, тамаша екендігіне сенеді. Бұны тек «Жаз» өлеңінен ғана емес, «Өзен» өлеңінен де көруге болады. Бұл, бір жағынан, жағада өскен желкілдеген көк майса шалғын, өрісте асыр салған тай-құлындар, мөлдір ағыста шоршыған балықтар, ал екінші қырынан, өмір ағысының мәңгілік бейнесі:

Таулардан өзен ағар сарқыраған,

Айнадай сәуле беріп жарқыраған.

Жел соқса, ыстық соқса бір қалыпта,

Аралап тау мен тасты арқыраған.

Көңілің суын ішсең ашылады,

Денеңде бар дертіңді қашырады,

Өксіген оттай жанып жануарлар,

Өзеннен рахат тауып басылады.

Міне, Ыбырайдың табиғат туралы өлеңдері осындай, бастан-аяқ адам тіршілігіне байланысты.

Табиғат әлемінің әр алуан сұлу да, көркем көріністерін баланың көз алдына келтіріп, көңіліне эстетикалық әсер қалдыру арқылы өмір танытады.

Ы.Алтынсарин өлеңдерден басқа, демократтық, гуманистік, ағартушылық идеядаға әңгімелер жазды. Әңгімелерінде XIX ғ.60-70 жылдарындағы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, өмірі суреттелген.

Жазушының «Бай баласы мен жарлы баласы», «Қыпшақ Сейітқұл», «Киіз үй мен ағаш үй», «Надандық», «Өтіріктің зияны», т.б. әңгімелерінде қоғамдық өмірдің негізгі мәселелері: әлеуметтік теңсіздің, надандық зияны, білім мен ғылымның пайдасы жайлы айтылады.

«Бай баласы мен жарлы баласы» әңгімесінде  құрдас екі баланың ескі жұртта қалып қойып, жаңа жерге көшкен ауылды іздеп тапқандығы туралы айтылады. Олардың хикаяларын айта отырып, Алтынсарин балалардың мінездерін, әлеуметтік жағдайларын, өмірлерін, тәрбиелерін, дағдыларын көрсетеді.

Әңгіменің негізгі түйіні – мінездері бір-біріне қарама-қарсыәлеуметтік жағдайлары екі түрлі балалар өмірі. Үсен – кедей баласы, еңбекқор, ол сонысымен өзін көрсетеді. Еңбек нағыз адамды тәрбиелейді, өмірдегі бар қиындықты жеңе алады, ал жұмыссыздық – кеселдіктің тамыры.

«Бай баласы мен жарлы баласы» әңгімесі педагогикалық мақсаты көздейді: оқытады және бағыт көрсетеді. Алтынсарин қиындыққа емес, мінездің ақарапайымдылығы мен айқындылығына ұмтылады. Бірақ, бұл мінездер дерексіз емес, олар – шынайы өмір көрінісі. Өмірлік ұстаным, дидактикалық ойға еркін бағыттайтын – «Бай баласы мен жарлы баласы» әңгімесі қазақ оқушыларының арасында ғана емес, орыс оқырмандарына да кеңінен танылған. 1890 жылы «Родник» журналында әңгіменің орысша нұсқасы жарияланған.

Өмірді түсінуге, демократиялық және гуманистік көзқарастарды қалыптастыруда маңызды орын алатын әңгімесінің бірі – «Қыпшақ Сейітқұл». 70-жылдарда жазылып, «Қырғыз хрестоматиясында» басылған. 70-жылдары патриархалды-феодалдық тәртіптің орнауына байланысты казақ кедейлері отырықшылыққа көшіп, егін шаруашылығымен айналыса бастайды. Алтынсарин оларды қолдайды. «Қыпшақ Сейітқұл» әңгімесіндегі еңбекқор Сейітқұл байларды жек көреді, олардан құтылу жолдарын іздейді. Ол өзінің кедей ағайындарымен бірге өзен жағасына көшіп, егін шаруашылығымен айналысады. Алтынсарин үлкен ықыласпен диқаншылар еңбегін, кедейлердің ынтымақтастығын, бір-бірін тартуын жазады: «Сейітқұлға көшпелі кедейлер қосылды. 5-6 жыл ішінде ол басқарған шаруашылық саны 400-ге жетті» Сейітқұлмен оның достарының жеңісін Алтынсарин диқаншылық шаруашылыққа деген ынтасы деп біледі. «Бай баласы мен жарлы баласы» әңгімесіндегідей Алтынсарин еңбекке шақырады – адам еңбегі еш жерде жоғалмайды, бақыт оны іздеп табады.

«Қыпшақ Сейітқұл» әңгімесінде Ы.Алтынсарин – антитезаны, салыстыру әдісін қолданады. Еңбекқор Сейітқұлға қарсы образ оның үлкен ағасы, ол өзгенің малын ұрлаумен баюды көздейді. Соңында оны белгісіз біреулер өлтіріп кетеді. Автор ұрлықпен келген жақсылық пайдаға аспайтынын көрсетеді.

Қорытындылар мен мазмұнды ұсыныстар:

Біріншіден, Ы.Алтынсарин оқулық жазды,қолданды тарихи мәлімдеме емес. «Қырғыз хрестоматиясының» идеясы, тәлімдері мәңгілік даму сабақтастығы: ақыл-ой,білім-ғылым,еңбек,талап,мейірбандық,жауапкершілік тағы басқа.

Екіншіден, «Қырғыз хрестоматиясы» пәндерге бөлшектеніп кеткен,тұтастық көрінісі ментарихи маңызын бағалау қиын.Өз тәжірибемнен айтатын болсам,біз сияқты жас ғалымдарға «Қырғыз хрестоматиясын» зерттеу нысаны болуға ыңғайлы: көлемі шағын,мәтіні түсінікті,тақырыптарға топтастыруға ұтқыр (кубик-рубик сияқты).Біздің жобамызда қолданғандай жас ғалымдар зерттеу дағдысына қолдануға ыңғайлы құрал.

Үшіншіден, Ы Алтынсариннің «Қырғыз хрестоматиясының» қолжетімділігі оның қарапайым ой жетімдігі емес.Шытырманға толы өмір әлемін балаға түсіндіру,ол данышпандық пен кеменгерліктің белгісі.

Ыбырай Алтынсарин қазақ балаларын білімге жетектей отырып,олардың мәдениетті болуына, өнерге талпынуына жол ашты. Жемісті еңбегінің арқасында «Қазақ балалар әдебиетінің атасы» деген ардақты атқа ие болды.

Қорытынды:

Ы.Алтынсариннің шығармашылығы қазақ әдебиетінде үлкен орын алады. Көрнекті ағартушы – педагог, ақын, аудармашы, қазақ прозасының негізін қалаушылардың бірі – Ы.Алтынсарин қазақ даласының жоғары мәдени құндылық әлеміне зор үлес қосты.

Ерен еңбек сіңірген ұлы ағартушы қай кезде де білім мәселесіне жете мән берген. Ол елдің санасын оятып, жаңа жолға бастаудың кілті білімде деп ұққан. Халыққа ағартушылық арқылы жаңаша бағыт-бағдар сілтеп, ой салуды мақсат еткен. «Ағартушылық жақсылыққа, бақытқа ұмтылған күллі елдің бастан өткерер жетілу һәм өрістеу жолы» деп санаған.

Бүкіл қазақ халқының жарық жұлдызы болған Ы.Алтынсарин мұралары — өшпейтін мұра. Сол мұрадан сусындаған ұрпағымыз білімді де ойлы, зерделі де тәрбиелі болып шығатынына сенімдіміз.

«Ақын бол, болма өз еркің, азамат болу міндетің» демекші, ұстаз міндеті әр баланың өмірде өз орнын тауып, үлкен азамат болуына үлесін қосу.

Осыдан 137 жыл бұрын Ыбырай атамыз жазып кеткен «Қырғыз хрестоматиясы» бүгінгі күнге дейін балаларға өз нәрін сусындатуда.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Сейфолла Ұлы Сәкен// Алтынсары Ұлы Ыбырай.Алматы,1935

2. М.Ахимжанов// И.Алтынсарин.1952

3.И.Алтынсарин//Киргизская хрестоматия

4. Ахметова.П.А-Ыбырай тағылымы.Арқалық,2008

5.И.Алтынсарин-//Кел, балалар,оқылық! Алматы,1948

6. Кенжеахметұлы.С Асыл мұра// Торғай таңы.1992,30 маусым

7.Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет.  Астана: Фолиант, 2002. 474 бет.

8. Әбдікәрімова Т.М. Мәтін және «Ана тілі» оқулығы мәтіндемесін құраудың теориясы (монография).  Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2007.  332 бет.

9.  Сытдықов А.С. Педагогические идеи и просветительная деятельность Ы.Алтынсарина.  Алма-Ата: Учпедгиз., 1949.  198 бет.